شب یلدا ۱۴۰۲ به میلادی چه روزی است؟ فلسفه و تاریخچه شب چله چیست؟

شب یلدا یا شب چله، مثل عید نوروز و چهارشنبه‌سوری از قدیمی‌ترین جشن‌های ما ایرانی‌ها است و از تاریخ و پیشینه قدیم ایران به جا مانده است. یلدا طولانی‌ترین شب سال است و اجداد ما هم هر سال آن را جشن می‌گرفته‌اند. شب یلدا در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان به پایان می‌رسد. شب یلدای ۱۴۰۲ پنجشنبه ۳۰ آذر و 21 دسامبر 2023 میلادی خواهد بود.

جشن یلدا هم مثل سایر جشن‌های کهن‌مان با حضور و خانواده و دوستان‌مان گرم و پررنگ می‌شود. در این مراسم سفره‌ای با خوراکی‌های مخصوص این شب داریم که در بعضی مناطق کشور به آن‌ها «شب‌چره» می‌گویند. معمولا هفت نوع آجیل و میوه روی این سفره گذاشته می‌شود. با این حال در سال‌های اخیر سفره‌های شب یلدا خیلی بزرگ و رنگارنگ شده و حالا دیگر شیرینی‌ها و خوراکی‌های مختلفی در آن دیده می‌شود.

معمولاً از چند روز مانده به شب چله، شور و شوق خاصی در خیابان‌ها و بازارها برپا می‌شود و مردم سرگرم خرید و تدارک برای این جشن باستانی‌می‌شوند. در گذشته بیشتر بحث تدارک خوراکی‌های شب یلدا بود، اما در سال‌های اخیر پای خرید لباس‌های یلدایی و حتی آرایش یلدایی هم به میان آماده و حال و هوای جدیدی به آن بخشیده است. شب چله را هر جوری که برگزار کنیم و در هر جمعی که باشیم، بدون شک تأثیر عمیقی در خاطره جمعی و فرهنگ و سنت ما ایرانی‌ها دارد و بسیار فرخنده است.

تاریخچه شب یلدا

همان طور که شاید بدانید، واژه یلدا ریشه سریانی دارد و به معنای زایش است. سریانی زبانی بود که میان مسیحیان رواج داشت، اما دقیقاً مشخص نیست که واژه یلدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ این‌طور برمی‌آید که به مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و به ایران مهاجرت کردند، مربوط بوده است و به خاطر نزدیکی فرهنگی این واژه به فارسی راه پیدا کرده است. ابوریحان بیرونی دانشمند قرن چهارم شمسی از این روز به نام میلاد اکبر یاد می‌کند، و روز اول دی ماه را خرم روز یا خُره روز عنوان می‌کند.

قدمت شب یلدا به طور دقیق مشخص نیست. اما بعضی از باستان‌شناسان قدمت آن را به هفت هزار سال پیش نسبت می‌دهند. شب یلدا در گاه‌شماری ایرانی‌های باستان از زمان داریوش یکم و به سال ۵۰۲ پیش از میلاد به تقویم ایرانی‌ها راه یافت. مردم روزگاران دور که زندگی‌شان غالباً برمبنای کشاورزی بود در طول سال به گذر فصل‌ها و تضادهای‌شان عادت داشتند و با کمک بلندی و کوتاهی روز شب و تغییر فصل کارهای کشاورزی و فعالیت‌های خودشان را تنظیم می‌کردند. ایرانی‌های سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مثل بلندترین شب یا بلندترین روز آشنایی داشتند. از یک دوره‌ای این ایام جنبه تقدس و دینی به خود گرفت.

در واقع مردم آن زمان دریافته بودند که در بعضی ایام و فصول روزها بلندترند و از نور خورشید بیشتر استفاده کنند و در نتیجه کار کشاورزی را پیش ببرند. به همین دلیل این اعتقاد شکل گرفت که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند. مردم دوران باستان دریافته بودند که کوتاه‌ترین روز سال آخرین روز پاییز است و بعد از آن روزها به‌تدریج بلند می‌شوند، برای همین آن شب را زایش خورشید یا مهر می‌دانستند.

فلسفه شب یلدا

باورهای کهن ایرانی براساس اسطوره‌ها و درک و تفسیر آن مردمان از رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. روایت‌های مختلف از فلسفه و علت برگزاری جشن شب یلدا وجود دارد. در ادامه نگرش‌ها و روایت‌های مربوط به این شب را شرح می‌دهیم.

در واژه‌نامه برهان قاطع آماده است که شب یلدا را به غایت شوم و نامبارک می‌دانستند. این مسئله به این باور بازمی‌گشت که تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب تاریکی اهریمنی بیشتر ادامه داشت، این شب برای ایرانی‌ها نحس بود. به همین دلیل در این شب آتش روشن می‌کردند تا تاریکی و عاملان اهریمنی نابود شوند و فرار کنند. مردم در شب چله دور هم جمع می‌شدند و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی به سر می‌آوردند و سفره مخصوص پهن می‌کردند. روی سفره میوه‌های تازه آن فصل و میوه‌های تر و خشک روی سفره می‌گذاشتند.

در روایتی دیگر شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. در این شب مهر یا آن طور که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده میترا (میثره) به جهان باز می‌گردد. میترا از ایزدهای باستانی هند و ایرانی است که ساعت‌های روز را طولانی می‌کند و در نتیجه برتری خورشید خودش را نشان می‌دهد. شاید بد نباشد که این را هم بدانیم که آیین مهر و میتراییسم در ایران قبل از دین زرتشت رواج داشت.

در مورد ارتباط شب یلدا و مسیحیت هم روایت‌های مختلفی وجود دارد. جریان‌های مختلف مسیحی، میلاد مسیح را در یکی از روز‌های نزدیک به انقلاب زمستانی برگزار می‌کنند. سال نو آن‌ها که در یازدهم دی‌ماه شروع می‌شود به شب یلدا نزدیک است. برخی از تاریخ‌پژوهان و باستان‌شناسان عقیده دارند که تقویم میلادی با تغییرات مختصر، ادامه میلاد خورشید بوده که بعدها آن را به میلاد مسیح نسبت داده‌اند. از دیدگاه آنها، این تقویم در روم، در قرن چهارم پس از میلاد به وجود آمده است. در روم باستان، تولد خدای خورشید شکست ناپذیر را در روز انقلاب زمستانی جشن ‌می‌گرفتند. این خدای رومی ترکیبی از خدای خورشید و میترای آیین مهرپرستی بود.

ریشه شب چله

عدد چهل از گذشته جایگاه خاصی در فرهنگ ایرانی دارد. ایرانیان باستان زمستان را به «چله بزرگ» و «چله کوچک» تقسیم کرده بودند که دو بخش چهل روزه بود. آخرین شب آذر چله نامیده می‌شد چون شروع چله بزرگ بود و از سرمای زمستان حکایت داشت. درست چهل روز بعد از آن جشن سده برپا می‌شد که به مناسب پایان چله بزرگ و شروع چله کوچک است.

رسم‌های شب یلدا

آداب رسوم شب یلدایی که برگزار می‌کنیم هم ریشه در گذشته‌های دور دارد و از قرن‌ها پیش به ما رسیده است. مثلاً روشن کردن شمع که حالا جنبه تزئینی دارد همان کاری است که دهه‌ها و سده‌های قبل با روشن کردن اجاق و کرسی و آتش انجام می‌دادند و کار آن فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بود. اما این شب آداب و رسم‌های مختلف و جالبی دارد که در ادامه از آن‌ها می‌گوییم و شما می‌توانید از آنها در شب یلدا ۱۴۰۲ استفاده کنید.

قصه‌گویی و شاهنامه‌خوانی

جمع شدن دور هم و گفتن حکایت‌ها و قصه‌های عامیانه برای بچه‌ها یکی از رسم‌های مهم این شب است. در گذشته معمولاً پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های‌مان قصه‌های عامیانه مناطق مختلف کشور را برای سرگرمی بچه‌ها تعریف می‌کردند. خواندن شاهنامه هم یکی دیگر از کارهایی است که در شب یلدا انجام می‌شود، هرچند در گذشته رواج بیشتری داشت.

فال حافظ

دیوان حافظ جایگاه خاصی در شب چله دارد و  از بزرگ خانواده خواسته می‌شود تا تفالی به دیوان حافظ بزند. معمولاً افراد با نیت کردن و خواندن فاتحه‌ای برای حافظ تفالی به دیوان اشعارش می‌زنند تا وضعیت و احوال آینده خودشان را از این طریق جویا شوند. از آنجایی که بیشتر غزلیات حافظ محتوایی عرفانی و عاشقانه و امیدوارکننده دارد، این فال‌ها معمولاً روحیه‌بخش‌اند.

سفره شب یلدا

از جذاب‌ترین آیین‌های شب یلدا سفره و خوردنی‌های آن است. سفره شب یلدا شامل میوه‌های مخصوص، آجیل و تنقلات مختلفی است. در شب چله دوران قدیم سفره‌ای به نام «میَزد» پهن می‌کردند. اما روی این سفره برحسب سلیقه و حتی مناطق مختلف کشور چیزهای متنوعی گذاشته می‌شود. میوه‌های شب یلدا جزء اصلی سفره‌اند و میوه‌های سرخ نقش اصلی را برعهده دارند. رنگ سرخ این میوه‌ها در واقع نماد خورشید است. برای همین انار و هندوانه پای ثابت میوه‌های سفره یلدا هستند.

هندوانه که میوه‌ای تابستانی است، به همین خاطر از قدیم معتقدند که با خوردن آن دیگر در طول زمستان، سرما به آدم اثر نمی‌کند. گذشتگان‌مان انار را میوه باروری و برکت می‌دانستند. همچنین انار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید بود. علاوه بر این‌ها از میوه‌های این فصل مثل مرکبات و گلابی و خرمالو هم روی سفره می‌گذارند. آجیل هم جزء جدایی‌ناپذیر سفره شب یلداست، و البته از قدیم علاوه بر آجیل‌های معروف و رایج، نخودچی و کشمش، گندم و شاهدانه و تخمه هندوانه و کدوی برشته هم از آجیل‌های شب یلدا بودند.

شام شب یلدا

از آنجا که شب یلدا فرصت خوبی برای دیدن دوستان و فامیل است، همه سعی می‌کنند شامی لذیذ و خوشمزه برای این شب آماده کنند. غذاهای این شب هم در مناطق مختلف متفاوت است و می‌تواند سبزی پلو با ماهی، آش رشته، فسنجان و کلم‌پلو شیرازی غذاهای متنوع و رنگارنگ دیگری را شامل شود.

یلدا با خانومی

با نزدیک شدن به شب یلدا 1402، همه خودمان را برای این شب و دورهمی با آدم‌هایی که دوست‌شان داریم، آماده می‌کنیم. ولی شب یلدا دیگر به تهیه غذا و خوراکی برای این شب خلاصه نمی‌شود و حالا دیگر خیلی‌ها سعی می‌کنند لباس‌ها و آرایشی داشته باشند که با این شب هم‌خوانی داشته باشد. زیور آلات و لباس‌هایی با طرح انار و هندوانه یکی از حرکت‌های رایجی است که این سال‌ها بیشتر به چشم‌مان می‌خورد.

از کارهایی که می‌توانیم برای شب یلدا انجام دهیم ناخن‌های یلدایی است که می‌توانید طرح‌های قشنگی مثل انار و هندوانه یا خطوط رنگی پاییزی و یلدایی قشنگ روی ناخن‌ها بکشید. یکی دیگر از ایده‌هایی که می‌توانید اجرا کنید هم آرایش یلدایی است، یعنی به کمک سایه و خط چشم‌های رنگی و قشنگ طرح‌هایی متناسب شب یلدا بکشید و شبی به یادماندنی برای خودتان بسازید. البته حواس‌تان باشد که از همه این‌ها صورت متعادل و درست استفاده کنید تا در عکس‌های یلدایی بدرخشید و شب قشنگی داشته باشید.